“Als je mekaar niet meer vertrouwen kan, waar blijf je dan?” Deze historische hit werd gezonden in 1969 in de televisieserie “Schaep met de vijf pooten” en het antwoord was duidelijk: “Dan blijf je nergens meer.” Al onze relaties zijn gebaseerd op vertrouwen. Het is een kwestie van geven en nemen en daar moet balans in zijn. Als je opgroeide in een gezin waar die balans verstoord was, dan is de kans groot dat je die dynamiek doorgeeft. Familieopstellingen kunnen inzicht geven, waardoor je jezelf en je kinderen kunt bevrijden van negatieve verstrikkingen.
Geven en nemen
Grondlegger van dit belangrijke inzicht is de van origine Hongaarse psycholoog Ivan Boszormenyi Nagy, die het grootste deel van zijn leven in de VS werkte. Hij had grote invloed op de gezinstherapie en ook Bert Hellinger die veel werkt met familieopstellingen baseert zich in belangrijke mate op de inzichten van Nagy. In dit artikel wil ik vooral ingaan op ‘vertrouwen’. Je kent misschien de drie belangrijke kenmerken van een gezond familiesysteem. Een ervan is de balans van geven en nemen, waarbij vaak wordt gezegd dat ouders geven en kinderen nemen. Dat is echter maar een deel van de waarheid. Je ouders geven je het leven en verzorgen je met liefde (als het goed is). Jij neem het leven en de verzorging en daardoor sta je bij je ouders in het krijt. Ik zou ook kunnen zeggen dat je daarmee een ‘schuld’ hebt opgebouwd. Dat klinkt negatief, maar dat is het niet. Een relatie met iemand hebben, is uitwisselen, geven en nemen. Iedere keer als je iets krijgt dan bouw je een schuld op en dat doet je de behoefte voelen om iets terug te geven. Zo is er dus sprake van een voortdurende uitwisseling. Dat is wat relaties in stand houdt. Als de uitwisseling ophoudt is een relatie ten dode opgeschreven. Zelfs als je in een relatie zit met alleen maar negativiteit, dan nog steeds voldoe je aan de wet dat relaties berusten op geven en nemen, positief of negatief.
Waardevolle gift
Zoals gezegd de uitspraak ‘ouders geven en kinderen nemen’ is tekort door de bocht. Als kind heb je je ouders wel degelijk gegeven, namelijk vertrouwen. Vertrouwen kun je alleen geven aan iemand aan wie je loyaal bent en dat ben je als kind aan je ouders. Vertrouwen is een waardevolle gift en dat merk je pas als iemand je ‘in vertrouwen neemt’. Waarschijnlijk zal je dat een eer vinden. Aan de andere kant vind je het naar alle waarschijnlijkheid heel vervelend als iemand jouw vertrouwen beschaamt. Intuïtief hebben we daar terecht een negatief oordeel over. Als kind gaf je ook door bijvoorbeeld je ouders te troosten als ze verdrietig waren. Nagy en zijn collega’s maakten video’s van talloze gezinnen en ontdekte dat dit troostgedrag een heel natuurlijke reactie is van kinderen. Misschien hebben je ouders jouw pogingen niet opgemerkt, of reageerden ze er negatief op. Soms kan het ook met de beste bedoelingen, want veel ouders vinden dat hun kinderen ze niets verschuldigd zijn en staan hun kinderen niet toe te geven. Daarmee richten ze bijna evenveel schade aan als ouders die hun kinderen verwaarlozen.
Schuld opbouwen
Als je door je ouders verwaarloosd of zelfs mishandeld bent, dan ben je in het diepst van je wezen beschadigd en de genezing is een langdurig proces. Als kind verwerf je wat Nagy noemt ‘destructief recht’. Als kind heb je recht op liefde en verzorging. Als je dat niet kreeg, dan stapelen je rechten zich op. Je ontwikkelde een overschot aan rechten en je stikte bij wijze van spreken in het vertrouwen dat je niet kon geven. Op een gegeven moment ontstond er een omslag en je vertrouwen dat je van nature had, sloeg om in wantrouwen. Er is maatschappelijk gezien terecht veel aandacht voor mishandeling en verwaarlozing en de negatieve gevolgen ervan. Echter, minstens net zo negatief kunnen de gevolgen zijn als je ouders overdreven hebben gegeven. “Mijn kinderen zijn me niets verschuldigd”, hoor je steeds meer ouders zeggen. Kinderen hoeven steeds minder mee te helpen in het huishouden, of een baantje te nemen om hun eigen zakgeld te verdienen. Ook kinderen koste en inwoning laten betalen als ze werken, vinden veel ouders onzin. Wat we ons niet realiseren is dat je als kind daardoor te veel ‘schuld’ opbouwt. Bovendien is het bedreigend voor je gevoel van eigenwaarde. Wie alleen maar mag nemen en nooit mag geven, gaat zich steeds slechter voelen over zichzelf.
Openstaande rekeningen
Als ouders kun je dus op twee manier de balans van geven en nemen verstoren, door te veel te nemen of het kind niet toestaan te geven. In beide gevallen ontstaat er een openstaande rekening. En openstaande rekeningen hebben allemaal één belangrijke eigenschap. Ze willen vereffend worden. Nu is dat tussen ouders en kinderen vrijwel onmogelijk. Wanneer je dat als kind doet, ben je namelijk deloyaal aan je ouders en dat is tegen de natuur en zal je ten koste van alles vermijden. Er is echter nog een desastreus gevolg, want je schaadt ermee je vermogen om vertrouwen te geven, en daarbij hoort ook zelfvertrouwen. De kinderlijke redenering is simpel: als je je ouders niet kan vertrouwen, wie dan nog wel? Het is allemaal onrechtvaardig en onze reactie op onrechtvaardigheid is boosheid. Maar boos zijn op je ouders is taboe. We vinden dat terug in de uitdrukking dat je hand boven je graf uit groeit als je je vader of moeder slaat. Dus de boosheid gaat ondergronds, maar de rekening die vereffend moet worden blijft bestaan.
Roulerende rekening
Er ontstaat dan wat Nagy een ‘roulerende rekening’ noemt. Het is de oude rekening die je meeneemt in een partnerrelatie of in de relatie met je eigen kinderen en dan herhaalt de geschiedenis zich. De niet-vereffende rekening met de ouders is de belangrijkste oorzaak van relatieproblemen. Zolang partners niet bereid zijn om bijvoorbeeld met behulp van familieopstellingen daarnaar te kijken, is elke vorm van relatietherapie zinloos. De werkelijke oorzaak blijft namelijk buiten beeld. In de relatie met hun kinderen herhalen getraumatiseerde ouders vaak hetzelfde patroon. Bij ouders die vanuit de beste bedoelingen het anders te doen dan hun eigen ouders, loert het gevaar van te veel geven en dat is net zo schadelijk. Ook hier is het van belang te kijken welke openstaande rekening er is tussen de ouders en hun ouders. Het heeft volgens Nagy weinig zin om een probleemkind in therapie te nemen. De problemen van het kind ziet hij namelijk alleen maar als symptoom van wat er mis is in het familiesysteem.
Ontschuldigen
De uitweg is vaak een langdurig proces. Veel van mijn cliënten komen met vragen over zichzelf, hun relaties of hun kinderen. In familieopstellingen blijkt heel vaak dat er niet-vereffende rekeningen uit het verleden liggen. Als dat inzicht doorbreekt kan er een proces van ontschuldigen op gang komen. Je krijgt niet alleen inzicht in je eigen destructief recht dat je vanuit je jeugd hebt meegenomen, maar ook in dat van je ouders. Dat is een helend proces. Je moet dit niet verwarren met ‘vergeven’. Bij vergeving plaats je jezelf boven de ander en zie je grootmoedig af van vergelding. De basis, de niet-vereffende rekening blijft bestaan.” Bij ontschuldigen geef je je ouders de kans met een schone lei te beginnen en dat kan ook als ze al zijn overleden. Soms is dat zelfs makkelijker. Als je ouders nog in leven zijn, kun je allicht verlangen om alsnog de erkenning of genoegdoening te krijgen. Daar gaat het echter niet om. Het gaat erom dat jij zelf diep van binnen voelt dat je juist handelt. Dat wil niet zeggen dat je de feiten ontkent. In familieopstellingen werken we met verlossende uitspraken, die in feite niet anders doen dan de realiteit beschrijven. Een cliënt was ernstig getraumatiseerd door haar moeder. Zij deed een opstelling die duidelijk maakte wat er was gebeurd. Er ontstond bij haar echter geen rust totdat ik haar liet zeggen tegen de representant van haar moeder: “Ik heb geleden onder wat je hebt gedaan, maar je blijft wel mijn moeder.” Een half jaar later belde deze vrouw me en vertelde me dat ze voor het eerst in 20 jaar naar het graf van haar moeder was geweest. In het proces dat volgde, kon ze langzaam zeker de oude trauma’s loslaten. Het meest helende was volgens haar eigen zeggen, dat de relatie met haar eigen kinderen verbeterde.
